Nationen | Tradisjon i tynne trådar

Teksten har tidlegare stått på trykk i Nationen

Eg legg fingrane på strengen. I høgrehanda held eg eit plekter, ein snert, forma til av eit kuhorn. Eg slår over strengene i ein bestemt takt. Klimprar på dei bakre strengene. Fingrane leikar mot dei djupe tonane, så opp att til dei lysare. Eit knips. Ein triol. Ei tonerekke. Eg gjentek veket og byrjar på eit nytt. Tonane blir sterkare, trengjer ut av lydholet, ned i bordplata, ut i rommet. Eg let att augo. Var det slik det høyrdest ut den gongen for fleire hundre år sidan?

Folkemusikken tok bustad i meg for 30 år sidan. Eg veit ikkje kva som fanga merksemda mi den gongen. Kanskje var det dei historiske linene, musikken frå langt tilbake i tida, eller var det eit taust møte med ein gamal spelemann?

Kulturarven kjem til uttrykk på mange måtar. Som musikk og forteljing, i mat- og bygningskultur. Heilt sidan åttitalet har Lesja bygdemuseum vore ein stad for formidling av lokal handverks- og tradisjonskultur – med god hjelp av 150 friviljuge. I dei småe stovene på museet steiker dei lefse og tunnkaku. Andre lagar sopelime, eller dei strikkar og broderer – eller demonstrerer korleis ein kniv blir til. Arbeidet er omfattande, engasjementet stort.

Det er store skilnadar mellom treskjering og laftekunst og langeleiklåttar i tredelt takt, men kulturarven har mykje til felles. Det meste. Båe spring ut av ein eldre, folkeleg kultur. Kunnskapen er stadbunden, har fått si form i eit lokalmiljø. Her finst heller ingen partitur og brukarmalar. Kunnskapsoverføringa skjer i ordlause møte mellom menneske. Kulturarven er taus, seier vi. Fyrst apa, så skapa, som folkemusikaren Knut Buen så fint seier det.

Det høyrest idyllisk ut. Men noko fortel meg at fleire tradisjonar er i ferd med å forsvinne, heng i tynne trådar. Bokstaveleg tala. Eg såg det sjølv under sommardagane på Lesja. Mange av tradisjonsberarane er eldre, eller dei er åleine om å forvalte nett denne kunnskapen. Kanskje finst det ikkje nokon til å vidareføre handverkstradisjonen, eller dei unge manglar interesse. Og kvifor sysle på med noko som fåe andre held på med?

Gjennom internasjonale konvensjonar har Noreg forplikta seg til å ta vare på den materielle og immaterielle kulturarven for framtida. Det er likevel ingen garanti for noko som helst. Vilkåra for ein levande tradisjon er avhengige av mykje. Engasjerte folk, til dømes, som ser verdien av å ta vare på kulturen, som ynskjer å bruke fritida si på han, som ynskjer å lære eller å lære bort. Ansvaret for rekrutteringa kviler tungt på kvar og ein.

Aldeles ille er det ikkje. Mykje blir gjort for å sikre kulturarven for ettertida. Rundt om finst utdanningsinstitusjonar og studieforbund som tek folkekulturen og dei praktisk-estetiske faga på alvor, og som jobbar med vidareføring gjennom kurs og universitetsgrad. Hjerleid Handverksskole på Dovre og tradisjonsstudia på Rauland i Vinje er to av dei. Studieforbundet kultur og tradisjon i Vågå organiserer mange kurs og studietilbod, og er ein annan. Men sjølv om det finst gode studieretningar og kurs for vaksne rundt om i landet, har det vore ei systematisk nedbygging av handverksfaga i norsk skule. Ofte er handverksfag og tradisjonsfag noko ein får tilbod om som studieretning fyrst i vaksen alder, til dømes på vidaregåande. Då er det gjerne litt seint.

Kanskje må vi byrje med haldningane. Mange praktiske fag slit med låg status. Ein rådgjevar i skulen fortel meg at skuletrøytte ungdommar blir skyssa inn på dei praktisk-estetiske faga på vidaregåande skule. Tanken er sikkert god, men er ikkje tilfredsstillande korkje for elevane eller faga. Praktisk-estetiske fag er ikkje ei kvilepute for noko som helst, men ein annan måte å bryne intellektet sitt på. Danning på andre premissar.

Det viktigaste i eit liv kan ikkje uttrykkast gjennom språket, seier den austerriske filosofen Ludwig Wittgenstein (1889–1951). Det som har verdi, er alt det vi ikkje kan seie. Så godt, tenkjer eg.

Eg er fasinert av kunnskapen som sit i hendene, som det ikkje alltid finst eit språk for, men som like fullt er der. Den som har prøvd seg på eit instrument eller å spinne med rokken, veit at praktisk læring er ein livslang prosess som tek mykje tid. Kanskje fekk du eit grunnriss av låtten då du for heim frå læremeisteren, men det skal år og mykje øving til for å gje låtten tyngd og djupne, eller eit tonalt språk som når inn til hen som lyttar.

Ei dame sit ved rokken på museet på Lesja. I korga ligg ein bunt med karda garn frå eigne sauer. Hendene går mest av seg sjølv. Det er som om ho kjæler med dei tynne fibrane før ho sender dei inn i det roterande hjulet. Til hausten blir det ny genser, seier ho.

Eit garnnøste er eit garnnøste, tenkjer du, gjer ikkje så mykje ut av seg. Samstundes ber det i seg ei helsing: Kulturarven er ein varde i ei uoversiktleg verd, gjev assosiasjonar til menneske og hendingar i livet, til stader og forteljingar. Bak kvart sting og fingerslag finst spor frå fortida – og forståing for notida.